De Geschiedenis Van Brabant: De West-Brabantse Waterlinie

Brabant is een prachtige provincie, die rijk is aan natuurgebieden, culturele erfgoederen en prachtige historische bouwwerken. Het spreekt voor zich dat Brabant dan ook een rijke en interessante historie kent. Die zie je onder andere terug in oude kerken, kastelen en andere oude gebouwen. Maar ook heeft Noord-Brabant door de jaren heen, mede doordat de provincie in het zuiden van het land ligt en dus een eerste contactpunt is met vijandelijke legers, vaak een belangrijke rol gespeeld tijdens militaire operaties. Ook hieraan zijn op veel plekken nog herinneringen te vinden. Veel mensen zijn nog niet zo bekend met deze rijke geschiedenis van Brabant. Daarom vinden wij van Planjeuitje.nl het leuk om je er wat meer over te vertellen. Deze keer: de West-Brabantse waterlinie!

Wat is de West-Brabantse waterlinie?

De West-Brabantse waterlinie is een militaire verdedigingslinie die tussen de vestingen van Bergen op Zoom en Steenbergen ligt, zoals de naam al zegt in het westen van Noord-Brabant. Het is de oudste verdedigingslinie in Nederland; de bouw ervan werd al voltooid in het jaar 1628! De waterlinie werd aangelegd met het doel de provincie Zeeland te beschermen, en ook de vaarroute tussen Dordrecht en Middelburg. Ook diende de linie ter versterking van het noordelijke front van Bergen op Zoom. De bouw van de waterlinie gebeurde vanuit het principe van inundatie. Inundatie betekent dat een gebied met opzet onder water wordt gezet. Vroeger, voor de uitvinding van tanks met rupsbanden, was het onder water zetten van een gebied een goede manier om die grond voor het vijandelijke leger onbegaanbaar te maken. Het hoefde hierbij ook niet om een hele diepe plas water te gaan: 40 tot 60 centimeter was al genoeg om de vijand op afstand te houden. Heel slim: zo was het water te diep om er te voet doorheen te gaan, maar niet diep genoeg om eroverheen te varen. Bij de West-Brabantse waterlinie gebeurde dat onder water zetten vanaf twee kanten. Door een sluis bij in het watergebied de Steenbergse Vliet kon zout water vanuit het noorden vanuit de zee naar binnen stromen, en vanuit het zuiden kon zoet water het gebied instromen door middel van omleidingen in de al aanwezige plassen en vennen.

Hoe zag de West-Brabantse waterlinie eruit?

De verdedigingslinie bestond uit 4 forten. Als je de waterlinie vanaf Bergen op Zoom richting Steenbergen af zou lopen, kwam je als eerste Fort Moermont tegen. Daarna kwamen Fort Pinssen en Fort De Roovere, en als laatste kwam Fort Henricus. Tussen Fort De Roovere en Fort Henricus lagen ook nog de inundatievlakte Halstersch Laag tegen, die dus onder water kon worden gezet als dat nodig was. Tussen die vlakte en Fort Henricus in lag de vesting Steenbergen. Niemand minder dan Frederik Hendrik van Oranje-Nassau, de prins van Oranje en stadhouder van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, kwam in 1628 hoogstpersoonlijk inspecteren of de bouwers hun werk goed hadden gedaan. En dat hadden ze zeker: de verdedigingslinie heeft tijdens meerdere oorlogen haar dienst goed gedaan. De waterlinie werd in 1727 verstevigd door tussen Bergen op Zoom en Fort de Roovere een Liniewal aan te leggen. Deze wal was 5,5 kilometer lang, en bestond uit een aarden wal met bastions (zie verderop voor meer uitleg).

Wanneer werd de West-Brabantse waterlinie gebruikt?

De West-Brabantse waterlinie is vaak gebruikt en uitgebreid; tijdens de Eerste Wereldoorlog werd de linie onder Bergen op Zoom zelfs nog uitgebreid om een mogelijke aanval vanuit Engeland tegen te houden. Maar in alle jaren is het gebied bij de linie in totaal zes keer daadwerkelijk onder water gezet, tussen 1628 (dus direct na de bouw) en 1830. Dat waren overigens geen korte perioden: het gebied stond dan jaren achtereen onder water. De eerste keer (1628-1649) wilde men met een maar liefst elf jaar durende inundatie het Spaanse leger tegenhouden tijdens de Tachtigjarige Oorlog. Daarna werd het gebied onder water gezet om de Fransen tegen te houden tussen 1671 en 1678, toen ze Nederland dreigden binnen te vallen. De Fransen moesten nog drie keer tegengehouden worden, dus het gebied werd tijdens de Spaanse Successieoorlog, tijdens de Oostenrijkse Successieoorlog, én tijdens de Franse Revolutie wederom onder water gezet. De zesde en laatste inundatie vond plaats tussen 1830 en 1832, toen de Belgen tegengehouden moesten worden, die toen probeerden onafhankelijk te worden.

De Forten

Fort Moermont werd in 1628 gebouwd. Het werd vernoemd naar de Heer van Moermont (een gebied vlakbij Renesse in Zeeland), Iman van Zuytland. Het was een fort naar Oudnederlands model; dit wil zeggen dat de hoeken van het fort bestonden uit bastions. De hoeken staken dus uit en zorgden er zo voor dat het fort vanaf alle hoeken goed verdedigbaar was, omdat er zo geen 'dode' hoeken waren. Om het fort heen werd een lage wal aangelegd, die op zijn beurt weer omringd werd door een gracht, zodat het fort bijna niet te bestormen was. Van Fort Moermont is vandaag de dag helaas niets meer te zien. Toen het niet langer een militaire functie diende is het gesloopt, en tegenwoordig doet het gebied waar het fort stond dienst als bedrijventerrein. Ook Fort Pinssen werd in 1628 gebouwd. Net als bij Fort Moermont was het doel van de bouw van het fort het dichten van een gat in de vlakte die onder water moest komen te staan, en dit fort is ook volgens het Oudnederlandse model gebouwd. Fort Pinssen werd vernoemd naar kolonel Willem Pijnssen van der Aa, die beval had over de legereenheden die de werklieden tijdens de bouw van de waterlinie beschermden. Het fort was vanaf 1816 niet langer in gebruik en is sindsdien aan de natuur overgelaten. Fort De Roovere is het grootste en misschien wel het bekendste van de vier forten van de West-Brabantse Waterlinie. Het werd, net als de twee bovenstaande forten, aangelegd in 1628, en het is vernoemd naar Pompejus de Roovere, die de bouw begeleidde. Het is door middel van een wal verbonden met Fort Pinssen, en ook dit fort is weer gebouwd volgens het Oudnederlandse model met de bastions. Ook was er een commandeurshuis, waar, zoals de naam al doet vermoeden, de commandeur verbleef als er dreiging van buitenaf was. Net als Fort Pinssen is het sinds 1816 niet meer in militair gebruik. Van de vier forten is Fort de Roovere wel het best bewaard gebleven, en het is tegenwoordig een rijksmonument. In tegenstelling tot de andere forten is heeft fort Henricus geen vier, maar vijf bastionhoeken. Het werd al in 1622 gebouwd, ten noorden van Steenbergen, en was voor 1628 bekend onder de naam Fort Hendrik. Er was plaats voor drie compagnieën met soldaten, en ook in dit fort was een woonhuis voor de vestingcommandant van Steenbergen. Het fort is sinds 1827 niet langer in militaire dienst, en het werd kort na die opheffing afgebroken. Daarna was er lange tijd niets meer van het fort te zien - alleen vanuit de lucht kon je nog duidelijk de contouren van het fort ontdekken. Tegenwoordig is het een natuurmonument, en sinds 2008 wordt er gewerkt om het fort te restaureren. Langzaamaan begint het fort weer vorm te krijgen.

Plan nog meer uitjes:

En tegenwoordig?

De vier forten die deel uitmaakten van de West-Brabantse Waterlinie zijn helaas allemaal ooit afgebroken. Maar zoals gezegd wordt Fort Henricus volledig in ere hersteld. Als dit project af is zul je het weer kunnen bewonderen, en je goed een voorstelling kunnen maken van hoe het al die jaren gediend heeft ter verdediging van ons land. Dat wil overigens niet zeggen dat de drie andere forten geen bezoekje waard zijn. Fort Moermont bestaat helaas niet meer, maar vlakbij de locatie van het vroegere fort is wel een bord te vinden met tekst en uitleg over de bouw en de functie ervan. Het binnenterrein van Fort Pinssen is in particulier bezit, dus je kunt jammer genoeg het terrein niet op lopen. Maar in de gracht om het vroegere fort heen is wel weer water komen te staan, en je kunt een mooie wandeling om het voormalige fort heen lopen om een indruk te krijgen van de grootte en de vorm. Fort de Roovere is van de vier forten het best bewaard gebleven. Zowel in de binnen- als in de buitengracht is het water teruggebracht, en er is een 'loopgraaf' door het water heen gemaakt, zodat je als het ware door het water kunt lopen zonder nat te worden. Zo kun je de restanten van het fort mooi van dichtbij bekijken. Ook lopen er door het gebied waar Fort de Roovere ligt twee mooie wandelroutes, en kun je zelfs onder leiding van een gids een prachtige wandeling maken, die anderhalf uur duurt en deels door het mooie bosgebied loopt. Van de Liniewal, die oorspronkelijk 5,5 kilometer lang was, is nog ongeveer 1 kilometer intact. Hier kun je een mooie wandeling overheen maken; de wal is op dat stuk helemaal hersteld. Ook de inundatiegebieden, de vlaktes die bij gevaar onder water werden gezet, kun je bezoeken. Het Halstersch Laag is voor een deel in ere hersteld, en Staatsbosbeheer heeft door deze vlakte een mooie wandelroute uitgestippeld. Deze wandelroute is vier kilometer lang, en als je hem gaat lopen doe je er goed aan om laarzen aan te trekken, anders zou je zo maar eens natte voeten kunnen krijgen.       We hopen dat we je iets meer hebben kunnen vertellen over de West-Brabantse waterlinie en haar rijke geschiedenis. Het gebied tussen Bergen op Zoom en Steenbergen is zeker een bezoekje waard! Ben jij er wel eens geweest? Wat vond je het meest interessant aan het gebied? Laat het ons hieronder weten!